W salach operacyjnych, laboratoriach, oddziałach intensywnej opieki, salach porodowych i oddziałach noworodków priorytetem jest zapewnienie najwyższych standardów higieny i bezpieczeństwa. W takich środowiskach kluczowe jest ograniczenie ilości unoszących się w powietrzu bakterii, grzybów, wirusów oraz innych zanieczyszczeń, a także precyzyjne utrzymanie parametrów ciśnienia, temperatury i wilgotności. Systemy wentylacji i klimatyzacji odgrywają tu kluczową rolę, skutecznie odprowadzając niepożądane substancje – w tym gazy stosowane w anestezjologii i substancje zapachowe. Dodatkowo, dzięki zastosowaniu odpowiednich klap przeciwpożarowych i systemów oddymiających, chronią one przed rozprzestrzenianiem się ognia i dymu. Aby sprostać tym wymaganiom, projektanci opierają swoje rozwiązania na licznych normach i wytycznych europejskich oraz międzynarodowych, co gwarantuje bezpieczeństwo zarówno pacjentom, jak i personelowi medycznemu.
Niniejszy artykuł przedstawia, jak wytyczne są wdrażane w praktyce, aby zapewnić najwyższy poziom higieny i bezpieczeństwa w projektowaniu wentylacji sal operacyjnych.
Cel stosowania klimatyzacji i wentylacji
Systemy wentylacji i klimatyzacji stosowane są, aby, umożliwiać utrzymanie odpowiedniej higieny powietrza, co ogranicza rozwój drobnoustrojów i zmniejsza ilość zawieszonych cząstek. Po drugie, gwarantują komfortowe warunki cieplno-wilgotnościowe, korzystne zarówno dla pacjentów, jak i personelu. Dodatkowo, systemy te pomagają obniżyć stężenie szkodliwych i toksycznych gazów oraz eliminować nieprzyjemne zapachy. Umożliwiają one także neutralizację niekorzystnych warunków zewnętrznych, takich jak zanieczyszczone powietrze, czy wysoka wilgotność, a także radzą sobie z ograniczeniami wynikającymi z budowy obiektu – przypadki pomieszczeń z małą ilością okien czy głęboko osadzonych pomieszczeń,
Brak jednolitych norm – wyzwanie i szansa
W Polsce nie ma jednoznacznych przepisów prawnych regulujących wentylację sal operacyjnych. Podobnie jest w innych krajach europejskich, gdzie obowiązują różne standardy i wytyczne, ale nie ma jednolitych rozporządzeń. – To zarówno wyzwanie, jak i szansa. Z reguły dokumenty są częściej kodyfikacją wieloletniej dobrej praktyki niż odgórnie narzuconym standardem, który radykalnie zmienia rzeczywistość techniczną. Nie wszędzie dokumenty mają bezwzględnie obowiązującą moc prawną, ale są mocnymi wytycznymi, które są powszechnie akceptowane i wymagane przez zamawiających w ramach ich polityki kontraktowej. Poniżej zestawiono normy i standardy z które stanowią podstawę pracy dla biur projektowych, które główne i szczegółowe założenia przyjmują do kolejnych etapów projektu, często w najlepszej wierze (bez przymusu prawnego). Mamy w Europie kraje bez żadnego własnego standardu (np. Finlandia).
Wybrane standardy, normy i wytyczne
| Międzynarodowe | ISO 14644-1 Cleanrooms and associated controlled environments, Classification of of air cleanliness |
| Polska | wytyczne projektowania, wykonania, odbioru i eksploatacji systemów wentylacji i klimatyzacji dla podmiotów wykonujących działalność leczniczą |
| Wielka Brytania | HTM 03-01 Spezialized ventilation for healthcare premises |
| Francja | NFS 90-351 “Health care – Zones of environment control – Requirements for the control of air pollution” |
| Szwecja | SIS -TS 39 Microbiological cleanliness in the operating room |
| Niemcy | DIN1946-4 “Ventilation and air conditioning, Ventilation in hospitals” VDI 2167-1 “ Building services in hospitals, Heating, ventilation and air conditioning” |
| Austria | ÖNORM H 6020 ” Ventilation and air conditioning plants for locations for medical use – Design, construction, operation, maintenance, technical and hygienic inspections” |
| Szwajcaria | SWKI 99-„Heating, ventilation and air conditioning systems in hospitals (design, construction and operation)“ Holandia WIP guideline + guideline RL7/8 |
| Poziom europejski | CEN TC156/ WG18 – European Committee for Standardization, Ventilation for Hospitals |
| USA/CANADA | Ventilation for Health Care facilities ANSI/ASHRAE/ASHE Standard 170-2013 |
Klasyfikacja pomieszczeń szpitalnych
Poniżej w tabeli przedstawiono opis wymagań dotyczących instalacji klimatyzacji i wentylacji. Pomieszczenia przyporządkowane do klas H1, H2 i H3 muszą być wyposażone w system wentylacji mechanicznej. W przypadku stref oznaczonych jako H4, stosowanie wentylacji mechanicznej jest dopuszczalne jedynie pod warunkiem spełnienia wymogów higienicznych określonych w punkcie 5.1 normy, odpowiedniego wyrównania bilansu przepływów powietrza lub gdy wentylacja naturalna nie może być zastosowana.
Tab.1. Klasyfikacja pomieszczeń szpitalnych oraz zalecane dla klasy pomieszczeń rozwiązanie systemu wentylacji/klimatyzacji [6]
Źródło: Ventilation for hospitals, pr EN working draft, CEN/TC 156, lipiec 2009
W polskich wytycznych przyjmuje się, że obszar chroniony, odnosi się do przestrzeni stanowiska operacyjnego lub zabiegowego, gdzie pracuje zespół operacyjny w sterylnych ubraniach, a także do miejsc przeznaczonych na sterylne pokrycia, takie jak prześcieradła i chusty chirurgiczne, oraz powierzchni przygotowanych do układania sterylnych narzędzi i materiałów, nie musi wynosić dokładnie 9 m², ale nie powinien być mniejszy niż 3,6 m². W praktyce dla sal o niższym ryzyku zakażeń, takich jak w ortopedii czy chirurgii estetycznej, mniejsze strefy chronione mogą być wystarczające – pod warunkiem, że spełnione zostaną pozostałe kryteria wentylacyjne. Powierzchnia ta ma kluczowe znaczenie, gdyż wpływa na skuteczność wymiany powietrza oraz na zdolność szybkiego usuwania ewentualnych zanieczyszczeń.
Parametry przepływu powietrza
Kolejnym istotnym elementem jest prędkość powietrza, którą należy mierzyć w odległości około 30 cm poniżej stropu, gdzie zwykle znajduje się nawiewnik laminarny. Przyjęto, że wartość ta wynosi około 0,2- 0,3 m/s. Przy założeniu, że strefa chroniona ma powierzchnię 9 m², takie ustawienie prędkości umożliwia osiągnięcie przepływu powietrza w przedziale – w zależności od metody pomiaru i dokładności obliczeń – od około 700 do 8500 m³/h. W praktyce jednak, dla sal operacyjnych wysokiego ryzyka, często przyjmuje się wartość około 2400 m³/h świeżego powietrza.
Wymogi dotyczące wymiany powietrza i bilansu
Standardy projektowe wskazują, że przyjęte wartości przepływu powietrza mają zapewnić nie tylko właściwą wymianę tlenu, ale także szybką eliminację potencjalnych zanieczyszczeń. W niektórych krajach europejskich stosuje się wartości rzędu 1000–1200 m³/h świeżego powietrza, co przy maksymalnej liczbie około 12 osób w sali operacyjnej przekłada się na około 100 m³/h na osobę. Autorzy polskich wytycznych preferują jednak rozwiązanie z nieco wyższą wartością – 2400 m³/h – aby zwiększyć bezpieczeństwo i pewność usunięcia zanieczyszczeń.
Wnioski
- Obecne wytyczne i standardy to głównie kodyfikacja wieloletniej dobrej praktyki, a nie narzucone normy prawne.
- Mimo braku mocy obowiązującej, dokumenty te są powszechnie akceptowane przez zamawiających i stanowią podstawę dla biur projektowych.
- Elastyczność regulacji umożliwia wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań, o ile są one klinicznie i technicznie uzasadnione.
- Różnorodność podejść (np. brak własnego standardu w Finlandii) podkreśla, że brak jednolitych przepisów jest zarówno wyzwaniem, jak i szansą na dostosowanie systemów do specyfiki danego obiektu.
